Historia Kościoła i Parafii

HISTORIA BUDOWY

W posiadającej od 1292 roku niemieckie prawa wsi Swojczyce kościół zbudowano już w 1353 roku, a proboszcza obdarowano dwoma włókami ziemi. Majątek Swojczyce, należący do Szpitala im Świętej Trójcy, podlegał, podobnie jak wszystkie dobra szpitalne, wrocławskiemu Zarządowi Miejskiemu, pełniącego rolę kuratora. 1 listopada 1536 kościół, jak i cała wieś, padły ofiarą pożaru.W 1537 roku wybudowano nowy kościół. Nie odbudowano w poprzednim miejscu, lecz na piaszczystym wzgórzu z dala od odnogi Widawy, aby uchronić budowlę od powodzi. W 1555 roku zarząd obsadził 4 wrocławskie kościoły wiejskie ewangelickimi pastorami; w ten sposób do Swojczyc trafił pierwszy ewangelicki duchowny.

W 1630 roku kościół tak gruntownie przebudowano, że w zasadzie można było mówić o zupełnie nowym budynku. W każdym razie, w mowie wygłoszonej w czasie uroczystości poświęcenia budowli w dniu św. Michała w 1631 roku, Jego Wielebność Michael Herrmann, diakon kościoła pod wezwaniem Marii Magdaleny i kaznodzieja w kościele pod wezwaniem Świętej Trójcy, rzekł: Nasi przodkowie sądzili być może, że odbudowany po pożarze w 1536 roku kościół postoi dłużej. W 1637 odlano dwa dzwony; te służące wcześniej padły ofiarą wojny. 5 lutego 1654 Komisja Redukcyjna zamknęła kościół w Swojczycach. Ewangelikom przywróciła go dopiero Konwencja z Altstadt w 1707 roku.

Już w 1708 roku kościół powiększono o 12 łokci, a w 1710 (od 1 kwietnia do 16 sierpnia) dobudowano wieżę, w której umieszczono wiszące dotąd w wolnostojącym belkowaniu odlane w 1637 roku dzwony.

W testamencie z 1719 roku Anna Maria Stachin zostawiła 100 tlr na pozytyw, między 1719 a 1723 zbudowano nowy pozytyw (instrument poprzedzający organy) . W tym samym roku pastor zamówił nowe stalle, mimo, że z własnej kieszeni musiał opłacić także przeróbkę pozytywu. W roku 1754 za Pastora Benjamina Habermanna został ufundowany zegar wieżowy z inskrypcją "od A. Schöpke". W 1797 organmistrz Engler z Wrocławia skonstruował znajdujące się teraz w kościele organy z 9 rejestrami i jednym miechem (umożliwiającym kalikowanie).

W 1804 kościół przeszedł gruntowny remont: czyszczenie i malowanie empor, złocenie ołtarza i organów, ulepszenie połączenia między wieżą a kościołem oraz instalację piorunochronu. W 1808 r. wbudowano nowa lożę, w 1810 przeprowadzono kolejny remont, odnowiono pokrycie wieży gontami oraz zbudowano nad zegarem nowe belkowanie do wieszania dzwonów. W 1823 roku odnowiono ogrodzenie cmentarza: metalowe sztachety na murowanym cokole. W 1839 roku powiększono cmentarz.

W 1845 roku Swojczyce zostały sprzedane radcy handlowemu Ferdynandowi Schöllerowi, który został tym samym ich nadzorcą. W tym samym roku rozpoczęto trzeci remont (prostowanie wieży); w 1846 świętowano ponowne nałożenie hełmu. Czwarty remont wieży trwał od 16 czerwca do 7 sierpnia 1864 roku: wieżę pokryto wówczas blacha cynkową i odrestaurowano zainstalowany 1 lipca hełm.

W 1889 roku wieża oderwała się od zachodniej ściany szczytowej nawy. Odbudowę wieży i ściany (surowa cegła) zlecono murarzowi E. Riedigerowi z Parchwitz koło Kanth. Hełm nasadzono 6 września 1890 roku, trzy nowe dzwony, zamówione we Wrocławiu u Geitnera, zawieszono natomiast 24 września. W 1899 doszło do gruntownej renowacji muru okalającego cmentarz.

Dopisane ręcznie:  - Dzwony usunięto w czasie I wojny światowej. Następnie, w czasie II wojny światowej, 2 spośród trzech odnowionych dzwonów....... (dalej nieczytelne).

Obecnie kościół jest prostokątna konstrukcją z apsydą i dobudowaną w południowo - wschodnim rogu zakrystią. Konstrukcja szkieletowa stron: północnej, wschodniej i południowej wykonana jest z cegieł, strona zachodnia i cokół zostały natomiast przerobione w czasie budowy wieży w cegle surowej, przez co kościół znacznie stracił na wyglądzie. Ściany południowa i północna mają po 2 rzędy okien: dolny rząd to okna zakończone prostoliniowo, górny ; łukiem. Okna znajdujące się na ścianie wschodniej, również łukowate, powiększono z czasem w dół.

Zbudowana w 1630 roku konstrukcja zawierała w sobie początkowo tylko jedną nawę, odpowiadającą dzisiejszej nawie środkowej. Jako dowód mogą posłużyć krokwie dachowe, które do dziś zachowały się w swojej oryginalnym nachyleniu w stronę wschodniej ściany szczytowej. Jak wynika to z zachowanego planu przebudowy z 1709 roku, na tym planie budowli dokonano na północnej i południowej ścianie przebudowy i poszerzenia w celu zainstalowania empory, przy czym na stropie zamocowano nowe krokwie o bardziej płaskim kącie nachylenia. Świadczą o tym także usztywniające słupy więźby dachowej nad górnymi oknami dobudówek, jak i okucia północnych drzwi, których kształt pochodzi z XVIII wieku.

Wnętrze jest podporządkowane wbudowanym emporom. Zachodnia empora, na której znajdują się organy, została zbudowana przed obydwoma emporami podłużnymi. Jedna z nich sięga po północnej stronie aż do prezbiterium.

Płaski strop belkowy nieco przytłacza to stosunkowo niskie pomieszczenie. Ambona znajduje się w prawym rogu prezbiterium i jest dostępna poprzez wychodzące z zakrystii schody, których zadaszenie wystaje nad dach zakrystii. Dekoracja: biel z niebieskimi marmurkami na suficie i na wybrzuszeniach empor.

• Ołtarz: drewno, barok.
  Proste formy. Środek jest osłonięty korynckimi kolumnami. W górnej części symbol Trójcy Świętej i dwa aniołki. Znajdujący się w tej części początkowo obraz przedstawiający Ostatnią Wieczerzę, spróchniał. Dodajmy, że tworzył on logiczną całość z zachowanymi do dziś, malowane tuszem obrazami: umieszczonym wyżej, przedstawiającym Narodziny, oraz niżej, (Wniebowzięcie).
  "Ostatnia Wieczerza" została zastąpiona w 1916 roku przez namalowany i ufundowany przez właściciela majątku, Oscara Höhlmanna z Kowal, obraz "Jezus Chrystus i tonący św. Piotr".
• Ambona: prosta forma, późny XVII wiek.
• Chrzcielnica: nowogotycka, datowana 1865.
• Stara chrzcielnica: średnica około 1 m., w stylu XV wieku.
  Ośmiokątna, ścianki prostokątne, profilowane, w powstałych w ten sposób niszach: chrzest Jezusa Chrystusa, siedząca Madonna (?), siedzący święty (Andrzej), pięć aniołków z przyrządami do tortur. Chrzcielnica, do 1932 na pół zakopana na prawo od wejścia, znajduje się obecnie znów w ogrodzie dominium. Znaczące dzieło w stylu śląskiego gotyku.
• Organy: Zbudowane przez Jana Gottl. Englera z Wrocławia (1796-97) - L. Burgmeister, Budowa organów na Śląsku, Strasburg 1926
• Na ścianach: Liczne czaszki w szklanych pojemnikach, z XIX wieku. Ku pamięci zmarłych w młodym wieku. Zwyczaj obecnie niepraktykowany.
• W zakrystii: Fotel, XVIII wiek. Na tylnej ścianie fotela skórzane obicie z wypalonym ornamentem i dwugłowym orłem.
• Konfesjonał: prosty, wbudowany w róg, XVIII wiek
• Na posadzce: Świeczniki, barokowe, o rzeźbionych głowicach i toczonych trzonkach. Wcześniej używane w czasie pogrzebów.

 

RZEŹBY

• Od 1930 r. w Muzeum Sztuki:
  • Pieta, wydrążone drewno lipowe. Wys. 0,95 m, Śląsk, około 1470.
    Stara wersja została w dużym stopniu oczyszczona i zakonserwowana. Złoty płaszcz, podszewka niebieska, cokół i ława zielone, oparcie czerwone. Wspaniałe dzieło śląskiego gotyku, ok. 1470.
  • Madonna z dzieciątkiem, stojąca. Wydrążona lipa, wys. 1,15 m, Śląsk, ok.. 1480. Zachowana duża część oryginalnej wersji. Ząbki korony, jak i ramię dzieciątka, odłamane. Fragment ołtarza.
  • Krucyfiks. Lipa, pełna, Wys. 1,01 m. Śląsk, ok. 1480. Brakuje ramienia i krzyża. Resztki oryginalnej wersji.
  • Półfigura Świętego (Jan Ewangelista?). Płaskorzeźba, lekko wydrążona. Lipa. Wys. 0,62 m. Śląsk, ok. 1500. Twarz w wersji oryginalnej, brakuje rąk. Fragment ołtarza.
  • Anioł asystujący przy chrzcie. Lipa, pełna, z tyłu niedopracowana. Wys. 1, 60 m, z początków XVIII wieku. Oczyszczona w muzeum wersja. Postać i skrzydła srebrne i złote.

 

OBRAZY

• W prezbiterium:
  • David błogosławiony przez Nathana, olej/płótno, wys. 0,76 m., szer. 0,67 m. Datowane: 1738. Z prawej strony stóp Nathana podpis: IGG (J. G. Geißler?) Stara rama, konieczna konserwacja.
  • Adoracja pasterzy, olej na desce lipowej. Wys. 1,70 m, szer.1,02 m, XVIII wiek. Prawdopodobnie wzorowane na włoskim oryginale. W starej, zdobionej ornamentami ramie.
• Na emporze:
  • Zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa, olej/płótno, wys. 0, 97 m, szer. 0, 76 m. Datowane 1744. Z herbem rodzinnym. Konieczna konserwacja.

 

OBECNIE W MUZEUM SZTUKI

• Góra Kalwaria. Tempera na desce z drzewa iglastego. Wys. 1, 42 m, szer. 1, 34 m. Datowana 1516. Zardzewiał w muzeum. Na popręgu konia, w medalionie, monogram IK ze znakiem mistrzowskim. W lewym dolnym rogu rok.. Profilowana złota rama z XIX wieku.
• Adoracja pasterzy. Tempera na desce z drzewa iglastego, z tyłu pomalowana. Wys. 1, 42 m, szer. 1, 05 m. W prawym dolnym rogu monogram IK, nowa rama. Tylna strona: pod łukiem koszowym na pejzażu postaci siedmiu apostołów: Jana Ewangelisty, Jakuba Starszego, Szymona i Judy Tadeusza, Mateusza, Jakuba Młodszego, Barabasza (?).
• Zmartwychwstanie. Tempera na desce z drzewa iglastego, wys. 1,42 m., szer.1, 05 m. Na dole po prawej stronie monogram IK. Oryginalna, pozłacana i grawerowana rama z elementem roślinnym z przodu, prosta z tyłu. Z lewej strony stare zawiasy. Z tyłu 6 apostołów: Piotr, Andrzej, Paweł, Filip, Bartłomiej i Mateusz.

 

WYBRANE DATY DOT. KOŚCIOŁA I PRAC REMONTOWYCH DOKONYWANYCH WEWNĄTRZ ŚWIĄTYNI

• 1353 r. - Pierwsza wzmianka o kościele i proboszczu
• 1536 r. - 1 listopada płonie wieś Swojczyce wraz z kościołem
• 1537 r. - Wybudowano nowy kościół na piaszczystym wzgórzu
• 1550 r. - Przechodzi w ręce protestantów
• 1630 r. - Gruntowna przebudowa i rozbudowa kościoła
• 1631 r. - Poświęcenie kościoła
• 1654 r. - Kościół odzyskują katolicy
• 1707 r. - Świątynię ponownie przejmują ewangelicy
• 1708 - 1710 r. - Kolejna rozbudowa poszerzenie kościoła, wybudowano też nową wieżę z muru pruskiego, zakończoną baniastym hełmem
• 1719 -1723 r. - Remont pozytywu, świątynia otrzymuje też nowe stalle
• 1754 r. - Zainstalowano nowy zegar na wieży
• 1797 r. - Wybudowano nowe organy
• 1804 r. - Malowanie i złocenie ołtarza, organów i empor, zainstalowano też piorunochron
• 1808 r. - Remont wieży
• 1864 r. - Kolejny remont wieży
• 1899 r. - Runęła wieża wraz z ścianą zachodnią kościoła
• 1890 r. - Wzniesiono nową neogotycką wieżę wraz z ścianą zachodnią z cegły, zawieszono trzy nowe dzwony
• 1929 r. - Naprawa dachu
• 1937 r. - Generalny remont świątyni, wymiana desek i zniszczonych elementów muru pruskiego, odnowienie wnętrza
• 1945 r. - Podczas bombardowania Niemcy strącili wieżę, zniszczeniu uległ dach, okna, częściowo empory, organy
• 1946 r. - Prace zabezpieczające przy kościele
• 1947 r. - Rozpoczęto odprawianie nabożeństw w kościele
• 1948 r. - Ewangelicy oficjalnie przekazują świątynię katolikom, erygowano rzymskokatolicką parafię p.w. św. Jacka, w opisie świątyni, pozostawionym przez pierwszego powojennego proboszcza, ks. Stanisława Sendysa czytamy "... front ceglany z utrąconą wieżą w czasie działań wojennych. Wieża pokryta prowizorycznie łatami i częściowo blachą. Na wieży zegar uszkodzony/nieczynny. Kościół pokryty dachówką czerwoną. Posiada 5 wyjść i 18 okien. jedna kruchta i jedna zakrystia. Ściany ryglowe, drewniane, wypełnione dachówką...okna oszklone, częściowo szyby-gomółki. Strop drewniany, belki stropowe i deski b. znacznie uszkodzone skutkiem zamakania. Organ zdruzgotany..."
• 1949 r. - Nowy strop drewniany w nawie 110m2, malowanie kościoła
• 1951 r. - Zbiórka dachówki na kościół
• 1968 r. - Generalny remont więźby i pokrycia, wymiana desek sufitowych, uszczelnienie stropu nad nawą główną i boczną
• 1976 r. - Przełożono dach nad prezbiterium
• 1977 r. - Odnowiono elewację kościoła
• 1991-1992 r. - Przełożono dach (zdjęcie i czyszczenie dachówki), odnowiono elewację i odmalowano wnętrze, nowe tarcze zegarowe, naprawa mechanizmu zegara
• 2003 r. - Dokonano impregnacji elementów drewnianych na ścianach kościoła (mur pruski)
• 2008 r. - Odmalowano wnętrze kościoła farbami krzemowymi

Źródła

Archiwum budowlane miasta Wrocławia - Akta Miejskiej Policji Budowlanej we Wrocławiu, teczki 203, 1678

Archiwum Kurii Metropolitalnej Wrocławskiej - Parafia Swojczyce - AP002 1948-2012

Archiwum Archidiecezjalne Wrocławskie - różne

Archiwum Państwowe we Wrocławiu

• Śląski Konsystorz Ewangelicki prowincji śląskiej - parafia Swojczyce
• Konserwator Zabytków Prowincji Dolnośląskiej we Wrocławiu - kościół na Swojczycach

Archiwum parafii Św. Jacka.

• Dokumenty różne z l. 1948 - 2015
• Kronika par. Św. Jacka, t.1, 1967-1988 r.

Pozycje drukowane

• Burgemeister L., Gründmann G.: Die Kunstemäler der Stadt Breslau, T. I, cz. III,1930-1934, s. 159-162.
• Burak M., Okólska H., Cmentarze dawnego Wrocławia, Wrocław 2007.
• Lutsch H. Die Kunstdenkenmäler der Landkreis des reg-bezriks Breslau, Breslau 1889, s. 454.
• Szetelnicki W., Odbudowa kościołów w Archidiecezji Wrocławskiej w l. 1945-1968, Roma 1975, s. 321-323.
• Silesia Sacra Historisch Statischen handbur über des evangelische schlesien, Görlitz 1927, s. 77.
• Ostdeutsche Bau-Zeitung, Breslau 30.10. 1912r.
• Heimat - Kallender für Breslau - Land und Stadt, Oels 1929
• Topographia Seu Compendium Silesiae Pars II FB Werner 302/276